Warunkowe umorzenie postępowania karnego to instytucja pozwalająca sprawcy uniknąć niejako skazania za popełnione przestępstwo. W sytuacji gdy już samo postępowanie przygotowawcze jest dla sprawcy na tyle negatywnym przeżyciem że zasadne jest odstąpienie od przeprowadzenia postępowania dowodowego przed sądem i zaniechanie karania sprawcy w zaufaniu, że sytuacja w której się znalazł jest jedynie incydentem w jego dotychczasowym zgodnym z porządkiem prawnym życiu. Sąd umarza postępowanie, wówczas gdy nawet najłagodniejsza kara byłaby zbyt surowa zwarzywszy na wagę czynu i dotychczasową postawę sprawcy.
Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie, jeżeli:
- wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne,
- okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości,
- a postawa sprawcy nie karanego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa; chodzi tu więc o pozytywną prognozę kryminologiczną jako wyraz prewencji indywidualnej.
Chodzi więc o to, aby w sprawach drobniejszych i przy pozytywnej charakterystyce sprawcy nie został on skazany za popełniony czyn. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
Wymaganie ustawy, aby okoliczności popełnienia czynu nie budziły wątpliwości, jest spełnione zwłaszcza wtedy, gdy sprawca przyznał się w sposób nie nasuwający zastrzeżeń do zarzuconego mu czynu. Wspomniane wymaganie ustawy jest spełnione również wtedy, gdy sprawca został np. ujęty na gorącym uczynku albo gdy istnieją inne oczywiste dowody stwierdzające popełnienie czynu.
Konieczne jest w każdym wypadku wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy. Warunkowe bowiem umorzenie postępowania jest niedopuszczalne, gdy postawiony sprawcy zarzut nie znajduje należytego potwierdzenia w zebranym materiale dowodowym.
Nie można stosować warunkowego umorzenia postępowania do sprawcy, który był już karany za jakiekolwiek przestępstwo, jeżeli nie nastąpiło zatarcie skazania
Warunkowego umorzenia nie stosuje się jednak do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 3 lata pozbawienia wolności. W wypadku zaś gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody, wówczas warunkowe umorzenie może być zastosowane do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.
Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie na posiedzeniu tylko wówczas, gdy występują przesłanki do zastosowania tej instytucji (warunek merytoryczny) oraz gdy oskarżony się temu nie sprzeciwia (warunek formalny). Jeżeli natomiast oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu, jak również wtedy, gdy sąd uznaje, że warunkowe umorzenie byłoby nieuzasadnione, kieruje sprawę na rozprawę.
Jakiej próbie poddany jest sprawca?
Warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do 2 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia.
Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd może w okresie próby oddać sprawcę pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.
Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd (obligatoryjnie) zobowiązuje sprawcę do naprawienia szkody w całości lub w części.
Może także na niego nałożyć obowiązki:
- informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby,
- przeproszenia pokrzywdzonego,
- wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,
- powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających, lub /li>
- powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób.
Sąd może ponadto orzec: świadczenie pieniężne oraz zakaz prowadzenia pojazdów do lat 2 (są to środki karne).
Czas i sposób wykonania nałożonych obowiązków sąd określa po wysłuchaniu skazanego.
Jeżeli względy wychowawcze za tym przemawiają, sąd może w okresie próby:
- ustanawiać, rozszerzać lub zmieniać obowiązki: wykonywania obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających czy powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób,
- albo od wykonania nałożonych obowiązków zwolnić, z wyjątkiem obowiązku naprawienia szkody w całości lub w części, jak również oddać skazanego pod dozór albo od dozoru zwolnić.
W sprawach związanych z wykonywaniem orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania karnego właściwy jest sąd, który w danej sprawie orzekał w pierwszej instancji (czyli sąd rejonowy albo sąd okręgowy), jednakże w stosunku do osoby oddanej pod dozór, w kwestiach dotyczących wykonania tego środka oraz obowiązków związanych z okresem próby, właściwy jest sąd rejonowy, w którego okręgu dozór jest lub ma być wykonywany (tj. tzw. sąd dozoru).
Próba może okazać się udana (wówczas postępowanie nie zostanie nigdy podjęte) albo nieudana (wówczas postępowanie karne zostanie podjęte).
Kiedy sąd podejmie postępowanie karne?
Sąd (obligatoryjnie) podejmuje postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany.
Sąd może(ale nie musi) podjąć postępowanie karne, jeśli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił inne niż określone wyżej przestępstwo, jeżeli uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody. Owo rażące naruszenie porządku prawnego może polegać np. na popełnieniu wykroczenia, nieprzestrzeganiu ustalonych reguł zachowania się w pewnych miejscach publicznych czy w miejscu zamieszkania. Sąd może podjąć postępowanie karne także, jeśli sprawca po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, lecz przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy w tym czasie popełnił przestępstwo.
Warunkowo umorzonego postępowania nie można podjąć później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby.
W razie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, sprawa toczy się od nowa na zasadach ogólnych, przed sądem właściwym do jej rozpoznania. Wniosek prokuratora o podjęcie postępowania warunkowo umorzonego zastępuje wówczas akt oskarżenia.
Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego następuje albo z urzędu, albo na wniosek oskarżyciela, pokrzywdzonego lub kuratora sądowego (art. 549 k.p.k.).